Teoria kosztów utopionych w procesie decyzyjnym

Koszty utopione (ang. sunk costs) to pojęcie z ekonomii i teorii decyzji, które odnosi się do wydatków poniesionych w przeszłości i niemożliwych do odzyskania. Choć racjonalny wybór powinien opierać się wyłącznie na przyszłych kosztach i korzyściach, w praktyce ludzie często uwzględniają koszty utopione w dalszym działaniu. Takie podejście prowadzi do błędów decyzyjnych, znanych jako pułapka kosztów utopionych. Teoria ta znajduje zastosowanie nie tylko w ekonomii, ale też w zarządzaniu, psychologii i finansach osobistych.

Czym są koszty utopione?

Koszty utopione to koszty, które już zostały poniesione i nie mogą zostać odzyskane bez względu na przyszłe działania. Mogą to być:

• wydatki na nieudaną inwestycję,
• czas poświęcony na projekt, który nie przynosi efektów,
• opłaty za kurs, z którego ktoś nie chce zrezygnować mimo niezadowolenia,
• koszty rozwoju produktu, który nie znajduje odbiorców.

Zgodnie z teorią mikroekonomiczną, koszty utopione powinny być ignorowane w dalszym procesie decyzyjnym – ponieważ nie mają wpływu na marginalne koszty i zyski przyszłych działań.

Przykład w praktyce: pułapka emocjonalna

Załóżmy, że firma zainwestowała milion złotych w opracowanie nowej technologii, ale testy wykazują, że produkt nie spełnia oczekiwań. Mimo tego, zarząd decyduje się kontynuować projekt, bo „już tyle zainwestowano”. Takie postępowanie to błąd poznawczy, ponieważ przeszłe wydatki nie zwiększają szansy na przyszły sukces – wręcz przeciwnie, mogą pogłębić stratę.

To zjawisko nosi nazwę eskalacji zaangażowania (escalation of commitment) i wynika z potrzeby uzasadnienia wcześniejszych decyzji oraz unikania poczucia porażki.

Koszty utopione a racjonalność ekonomiczna

Z punktu widzenia racjonalnej teorii wyboru, decyzje powinny opierać się na analizie kosztów i korzyści, które wystąpią w przyszłości. Koszty utopione, ponieważ są już nieodwracalne, nie powinny wpływać na wybór najlepszego działania w danym momencie.

Jednak w praktyce podejmowanie decyzji jest złożone i często zaburzone przez:

• emocje,
• efekty społeczne (np. obawa przed utratą twarzy),
• tzw. loss aversion – niechęć do zaakceptowania strat,
• nadmierną wiarę w odwrócenie niekorzystnej sytuacji.

Dlatego teoria kosztów utopionych podkreśla znaczenie świadomego oddzielenia przeszłości od przyszłości w procesie decyzyjnym.

Zastosowanie w biznesie i życiu codziennym

W biznesie:

• wycofanie się z nierentownego projektu,
• zamknięcie nierokującego oddziału firmy,
• ograniczenie inwestycji w produkt, który nie znalazł rynku.

W finansach osobistych:

• rezygnacja z kontynuacji nieefektywnego kursu lub subskrypcji,
• sprzedaż aktywa, które traci na wartości, zamiast „trzymać, bo już tyle kosztowało”,
• zmiana pracy mimo wcześniejszych lat doświadczenia w danej firmie, jeśli nie ma perspektyw rozwoju.

W polityce publicznej:

• zakończenie budowy infrastruktury, która straciła uzasadnienie ekonomiczne,
• rezygnacja z utrzymywania przestarzałych programów społecznych.

Jak unikać błędów związanych z kosztami utopionymi?

• Świadomie analizuj przyszłe koszty i korzyści, nie przeszłe wydatki.
• Podejmuj decyzje na podstawie aktualnych danych, nie emocji.
• Korzystaj z niezależnych opinii i audytów, by uniknąć efektu zaangażowania.
• Stosuj zasady marginalnej analizy ekonomicznej – co przyniesie korzyść od tej chwili, a co nie.
• Bądź gotów przyznać się do błędu – to nie oznaka porażki, lecz racjonalności.

---

Źródła:

1. „Sunk Costs and Decision Making”, 2020, Laura Bratton
2. „Behavioral Economics and Commitment Bias”, 2019, Tomasz Żurek
3. „Managerial Decisions and Irrecoverable Costs”, 2021, Emily Chau